Mỹ Hằng – BBC News Tiếng Việt
“Tây Nguyên đang bị phá nát và người đồng bào thiểu số Tây Nguyên đang bị đẩy vào bước đường cùng. Tức nước thì vỡ bờ,” một người dân Tây Nguyên đang tỵ nạn tại Mỹ nói với BBC sau khi xảy ra vụ việc hai đồn công an ở Đắk Lắk bị tấn công hôm 11/6 khiến ít nhất 9 người thiệt mạng, trong đó có 6 cán bộ.
Vụ việc này được coi là nghiêm trọng bởi tuy tình hình Tây Nguyên được cho là chưa bao giờ bình ổn, dân nổ súng giết chính quyền hiếm khi xảy ra trên đất Việt Nam.
Tới nay đã có 45 người bị bắt, được cho liên quan đến vụ nổ súng, theo tin từ báo chính thống của Việt Nam.
Theo nguồn tin của BBC, trong số bị bắt này, 11 người được cho là đã thiệt mạng trong các đợt truy bắt của chính quyền. Tuy nhiên BBC chưa có điều kiện kiểm tra độc lập tính xác thực của các thông tin và hình ảnh này.
‘Mầm mống bất ổn luôn ở đó’
Vụ việc nói trên khiến nhiều người nhắc nhớ lại vụ bạo loạn xảy ra tại Tây Nguyên cách đây hơn chục năm.
Năm 2001 và 2004, hàng chục ngàn người Thượng tham gia biểu tình tại Đắk Lắk, Gia Lai, Đắk Nông. nhằm mục tiêu đòi quyền lợi đất đai và tự do tôn giáo cùng quyền tự trị.
Sau sự kiện, nhiều người Thượng bị bắt giữ, con số thương vong không được thống kê rõ ràng. Vụ việc dẫn đến khủng hoảng tị nạn, hàng trăm người Thượng vượt biên trái phép sang Thái Lan và Campuchia.
Nhiều tổ chức quốc tế cáo buộc Việt Nam vi phạm nhân quyền và tự do tôn giáo. Việt Nam bị Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ đưa vào danh sách Các quốc gia đáng quan tâm đặc biệt về tôn giáo.
Nói với BBC News Tiếng Việt từ Đan Mạch, giáo sư Oscar Salemink, người có nhiều công trình nghiên cứu về Tây Nguyên và từng được Cao ủy Nhân quyền Liên Hiệp Quốc mời viết báo cáo sau vụ bạo động tại Tây Nguyên năm 2001: Việt Nam: Các nhóm thiểu số bản địa ở Tây Nguyên, nhận định rằng: Người Tây Nguyên – bị tước đoạt đất đai và phải di cư do người Kinh tràn đến – đang tạo thành một bộ phận nhân khẩu học nghèo nhất Tây Nguyên.
Trong khi đó, mục sư A Ga, một người Tây Nguyên hiện đang tỵ nạn tại Mỹ nói với BBC rằng mầm mống bất ổn đã tồn tại từ lâu giữa người đồng bào miền núi với chính quyền, và người Kinh.
‘Bị tước đoạt đất đai’
“Khi còn nhỏ, tôi nhớ rừng Tây Nguyên bát ngát xanh tươi, việc nương rẫy dễ dàng, đời sống bình an. Người dân sống dựa vào rừng, vào đất đai ngàn đời. Nhưng cách đây 20 năm, khi người Kinh đổ vào Tây Nguyên làm kinh tế mới, rừng và nương rẫy mất dần,” mục sư A Ga, nói với BBC News Tiếng Việt từ Houston.
Mục sư A Ga kể lại rằng người đồng bào dân tộc tại Tây Nguyên vốn hiền lành, thật thà, nhiều người thất học, nhưng họ từng tuyệt đối tin tưởng vào chính quyền.
Nhưng khi người Kinh đến Tây Nguyên – nhóm người này biết chữ, tinh khôn hơn – thì họ lại dùng các mánh khóe để ‘buôn gian bán đắt’ và mua đất rương rẫy ‘giá rẻ như cho’ của người đồng bào.
“Người Kinh cho người dân tộc vay nặng lãi, vay một triệu thì cuối năm trả thành hai triệu. Họ cũng ép chúng tôi bán củ mì cho họ, 5kg thì họ cân thành 3kg. Nhiều người bán hết củ mì cũng không đủ trả tiền lãi.”
Không chỉ người Kinh mua đất của người thiểu số với giá rẻ, Bộ Quốc phòng được cho là nơi tích cực nhất thu gom cách mảnh đất rẫy đẹp nhất, bằng phẳng nhất với giá chỉ khoảng 10-20 triệu đồng/ha, để làm đồn điền cao su, cà phê, hoặc giao cho các công ty khác làm kinh tế.
“Trong khi đó, người dân tộc bị đẩy ra các mảnh đất sỏi đá, núi dốc, máy cày cũng không thể bổ xuống, không thể trồng trọt được gì.
“Nhiều người không còn đất, cũng không có tiền. Họ phải lang thang đi làm thuê. Nhưng việc lúc có lúc không. Họ lâm vào cảnh đói khát. Phải vào rừng đào măng, đào rễ cây, có cái gì đem đi bán để đổi được ít gạo thì họ làm,” mục sư A Ga nói.
Các tập đoàn đoàn tư nhân như Hoàng Anh Gia Lai từ lâu đã bị dư luận chỉ trích vì được cho là tận thu hết các lâm sản quý của Tây Nguyên như lim, sến, táu… mà không bị chính quyền động đến, trong khi những người dân tộc, trong đó có gia đình mục sư A Ga, vì đói mà phải vào rừng đào rễ cây, thì lại bị bắt, đánh đập và đôi khi bị tống vào tù.
.”Đó là những điều chính mắt tôi chứng kiến và trải qua khi còn ở Việt Nam.
“Các em tôi cũng là nạn nhân của vay nặng lãi và mất đất. Tôi có thửa đất 1ha trồng cà phê, nhưng vì bố tôi thiếu nợ chừng chục triệu đồng, đã bị người Kinh lấy mất, cả đất cả cà phê, đến nay không trả,” mục sư A Ga cho biết.
Bên cạnh đó, gIáo sư Oscar Salemink chỉ ra rằng , người Tây Nguyên vốn có tập quán đốt nương làm rẫy, và cách làm này hoàn toàn khả thi và bền vững trong quá khứ, nhưng việc canh tác du canh như vậy lại bị nhà nước miền Nam Việt Nam và sau này, nhà nước cộng sản, coi là lạc hậu, ‘nguyên thủy’, và ra sức bài trừ.
Cũng vì lối canh tác này mà người Tây Nguyên thường bị “đổ lỗi” cho sự nghèo khó của chính mình. Nhiều người Kinh sử dụng các từ như lạc hậu, ngu và lười biếng để mô tả người dân vùng cao.
Và cũng giống như các chế độ trước đây, chính phủ Việt Nam hiện nay coi Tây Nguyên là ‘vùng đất trống’ không có người khai thác, và có thể được khai thác làm nông nghiệp, lâm nghiệp và khai khoáng.
Nghiên cứu của giáo sư Oscar Salemink cho thấy kiểu phát triển kinh tế này có thể dự đoán được, dựa trên hai yếu tố:
Việc người đồng bào Tây Nguyệ bị tước đoạt tài sản mà họ coi là đất đai của mình; và việc họ bị đẩy ra khỏi nơi cư trú bởi người Kinh – cộng đồng hiện đang chiếm đa số tại Tây Nguyên hiện nay.
Không còn được canh tác du cư – kiểu canh tác mà với mật độ dân số hiện nay tại Tây Nguyên là không thể – người đồng bào Tây Nguyên buộc phải thích nghi. Nhưng hành trình này với họ quá chông gai.
“Do họ không được trang bị đầy đủ để thành công trong nền kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa đòi hỏi phải biết chữ, biết tính toán và làm quen với các khái niệm về tài sản tư nhân, đầu tư và lợi nhuận.
“Có một vài câu chuyện thành công, nhưng nhìn chung người đồng bào Tây Nguyên là bộ phận dân số nghèo nhất ở Tây Nguyên hiện nay,” Giáo sư Oscar Salemink lý giải.
‘Bị đàn áp đức tin’
Các vấn đề nói trên đã tạo ra một khuynh hướng nghi ngờ lẫn nhau một cách sâu sắc giữa rất nhiều người dân tộc ở Tây Nguyên với nhiều người Kinh.
Tình huống này được kết hợp bởi lịch sử can thiệp thuộc địa và tân thuộc địa, và bởi sự phát triển của các tôn giáo khác nhau tại Tây Nguyên, theo giáo sư Salemink.
Chế độ thuộc địa Pháp đã chiêu mộ người Tây Nguyên chống lại những người theo chủ nghĩa dân tộc Việt Nam, và trong những năm 1960, một số tổ chức có sự hỗ trợ của Hoa Kỳ cũng thực hiện cách tiếp cận tương tự, dẫn đến sự hình thành các nhóm người Tây Nguyên tìm kiếm quyền tự trị khỏi Việt Nam, như nhóm Fulro (United Front for the Liberation of Oppressed Races – Mặt trận giải phóng các sắc tộc bị áp bức). Chính nhóm này sau được gọi dưới cái tên liên sắc tộc là ‘người Thượng’.
Ngoài ra, một số nhóm người Tây Nguyên cải sang đạo Thiên chúa, ban đầu là các cộng đồng người Bahnar cải sang đạo Công giáo do các nhà truyền giáo người Pháp đưa đến.
Vào những năm 1960, các nhà ngôn ngữ học Tin lành người Mỹ đã dịch kinh Thánh sang tiếng địa phương. Sau năm 1975, đã có sự chuyển đổi lớn khi một bộ phận lớn người Tây Nguyên chuyển sang Cơ đốc giáo Tin lành.
Tuy nhiên, chế độ cộng sản hiện tại có xu hướng tin rằng Cơ đốc giáo Tây Nguyên là thân Pháp và thân Mỹ và do đó là “chống cộng” hoặc “chống người Việt”, và bắt đầu đàn áp các hội thánh tư gia tại Tây Nguyên.
Các hành động đàn áp mạnh tay của chính quyền VIệt Nam đã làm cho vấn đề Tây Nguyên trở nên tồi tệ hơn. Dẫn đến các cuộc biểu tình rầm rộ tại Tây Nguyên năm 2001-2004.
Mục sư A Ga là một trong các nạn nhân bị đàn áp tôn giáo, phải bỏ chạy sang Thái Lan, sau đó được tỵ nạn tại Hoa Kỳ.
Ông kể lại cho BBC những ngày tháng bị bức hại, bị hỏi cung, dò xét, chặn đường, thậm chí bị đánh đập để buộc từ bỏ đức tin.
Ông may mắn chạy thoát, nhưng một số người đồng bào khác của ông hiện đang bị tù tại Việt Nam vì những lý do tương tự.
“Lúc nào họ cũng nói chúng tôi là phản động, là thành viên của Fulro, hoặc là làm tay sai cho Mỹ, bị Mỹ giật dây.
“Ngay cả khi vụ việc hai trụ sở công an ở Đắ k Lắ k bị tấn công, kênh An ninh Tivi cũng ngay lập tức đưa tin rằng Hội thánh Tin lành Đấng Christ của chúng tôi là có ‘âm mưu’, kích động, trong khi không đưa ra bằng chứng nào.
“Trên thực tế, chúng tôi chưa từng tham gia bất cứ cuộc biểu tình nào. Kể cả trong nước hay ngoài nước. Điều chúng tôi mong mỏi chỉ là được thờ phượng Chúa và giữ đức tin của mình.
“Chính phủ không quan tâm dân Tây Nguyên, rừng Tây Nguyên.
“Tôi không ủng hộ bạo lực nhưng tin nó sẽ tiếp tục xảy ra, càng ngày càng nghiêm trọng hơn.
“Chính quyền không giúp dân tin vào đảng nhà nước.
“Đất đai không còn. Đức tin không còn. Khi không còn gì thì chả còn gì để sợ,” mục sư A Ga nói với BBC.
Chính quyền nói gì?
Truyền thông chính thống VN cho hay chính sách của Nhà nước VN là muốn dùng du lịch, khai thác các truyền thống văn hóa của cộng đồng thiểu số để phát triển kinh tế.
Vấn đề đất đai và tôn giáo ở Tây Nguyên đã có từ lâu và từng được đài báo chính thống ở VN đề cập.
Ví dụ một bài mới hôm 14/06/2023, sau các vụ tấn công đồn công an xảy ra ờ Đắk Lắc, trên Tạp chí Cộng sản có trích một nghị quyết của đảng cầm quyền, gián tiếp thừa nhận:
“[Về nhiệm vụ thứ năm] tranh thủ nguồn lực từ việc triển khai các chương trình, chính sách hiện có trên địa bàn; thực hiện đầu tư có trọng tâm, trọng điểm, tránh dàn trải. Bên cạnh đó, tập trung giải quyết triệt để vấn đề đất đai do các yếu tố lịch sử để lại và mối quan hệ giữa đất đai, dân tộc và tôn giáo.“
Tuy nhiên, cách tiếp cận của chính phủ VN không phải là bảo tồn Tây Nguyên, không gian sống truyền thống của các sắc tộc thiểu số như chính các nhóm này muốn, hoặc ít là là một số trong họ muốn, mà để phát triển kinh tế, đồng thời “đảm bảo an ninh – quốc phòng”- cụm từ thường được dùng khi cần nhắc nhở bộ máy không để xảy ra bất ổn.
“Các đồng bào dân tộc thiểu số vùng Tây Nguyên đã hình thành và lưu giữ được những nét văn hóa truyền thống đậm đà bản sắc dân tộc, nhiều di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, có giá trị lịch sử và thẩm mỹ độc đáo, như rượu cần, nhà rông, nhà dài, nhà mồ, đàn T’rưng, các bộ sử thi đồ sộ hay “không gian văn hóa cồng chiêng”,… Mỗi tỉnh trong vùng có sự hiện diện ít nhất một sắc màu văn hóa nổi bật có tính đại diện cho bản sắc văn hóa dân tộc của địa phương…” tài liệu chính thống cho biết.
Nghị quyết số 23-NQ/TW, ngày 6-10-2022, của Bộ Chính trị ĐCSVN có tựa đề “Về phương hướng phát triển kinh tế – xã hội và bảo đảm quốc phòng, an ninh vùng Tây Nguyên đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045”, “đang tạo ra khí thế và động lực lớn thúc đẩy vùng Tây Nguyên phát triển toàn diện”, theo Tạp chí Cộng sản.
Những vấn đề mà giới học giả nước ngoài cho là “tức nước vỡ bờ” thì được báo Đảng CS cho là “điểm nghẽn, vướng mắc”, cần có nhiều giải pháp đột phá, góp phần giải quyết, nhằm tạo nền tảng cho phát triển bền vững (BBC),
