Khái niệm về Bản Sắc Văn Hóa
Trần Kiêm Đoàn
Huế đẹp, Huế thơ
Huế mơ, Huế mộng
Huế… tộng bộng hai đầu!
Bên cạnh một sự diễn đạt và mô tả “nghiêm chỉnh” cái dáng vẻ thơ mộng đáng yêu của Huế, bỗng có một một ý nghĩ mang đầy hài tính “ngẵng” (nghịch ngợm) hay “ba lơn” (đùa cợt) rất… kiểu Huế để nhận xét về Huế.
Vị trí của Thừa Thiên- Huế (màu đỏ) trên bản đồ Việt Nam. Ảnh minh họa
Thế nhưng đứng về mặt nhân văn thuần túy thì sự diễn đạt cái đẹp, cái thơ… chưa nói được một cá tính độc đáo nào về Huế cả. Bởi vì không riêng Huế mà Hà Nội, Sài Gòn, Nha Trang, Đà Lạt, Cần Thơ và nhiều nơi trên đất nước Việt Nam, thậm chí những thành phố khác khắp nơi trên thế giới cũng có thể có những nét chung chung “đẹp và thơ” như thế chứ chẳng riêng gì Huế. Vậy mà bằng một cách nói bình dân rất họat kê, dấy lên từ ý thức hay tiềm thức, cái… “tộng bộng hai đầu” lại nói lên được một trong những nét độc đáo của bản sắc văn hóa Huế. “Tộng bộng hai đầu” vì (1) nếp sống chắt chiu nhưng cầu kỳ và trang nhã trong cái nghèo của Huế; (2) hiếu khách và hiếu học: Huế mở rộng tấm lòng, mở rộng trí óc, mở rộng cửa nhà, phường xóm để đón bạn bè, đón sĩ tử, đón tư tưởng Đông Tây Từ Bắc vào Nam, từ Nam ra Bắc; (3) Huế rất khép kín trong điệu sống (sợ khen chê, sợ vạch áo cho người xem lưng) nhưng lại rất nhạy cảm và nhạy bén đối diện, chắt lọc mà lại dễ dàng thỏa hiệp với cái mới, cái lạ, cái khác biệt trong đời sống.
Là một dải đất hẹp như cái vòng eo nằm giữa hai miền đất nước, nếu Huế không “tộng bộng hai đầu” để đón nhận và giữ được thế quân bình giữa nhiều lực kéo từ khác nhau đến đối kháng, Huế hôm nay có thoát khỏi số phận của Châu Ô, châu Rí một thời của Chiêm Quốc hay không?!
Khi nói về văn hóa, những học giả cổ điển sính chữ thích tầm nguyên hay dành một khái niềm quá bao quát và lớn lao cho hình tượng văn hóa như: Văn hóa Tiền sử, văn hóa Trung cổ, văn hóa Ấn Hà, văn hóa Đông Sơn… Nhưng càng về sau nầy, khi mức độ chuyên môn hóa càng cao thì khái niệm văn hóa càng được giới hạn trong những phạm vi cụ thể và rõ ràng hơn. Một lọat các nhà nghiên cứu văn hóa thời danh cuối thế kỷ 20 đã xem văn hóa như là “Lối nghĩ, lối sống của một nhóm người trong một khung cảnh xã hội nào đó.” Phải chăng, sự tinh tế và phong phú của tri thức nhân lọai đã giúp người ta không cảm thấy hụt hẫng khi nói đến những mảng văn hóa độc đáo mà một thế hệ đã quen với “định đề văn hóa” không thể nào chấp nhận được. Ví dụ như văn hóa Nghị trường, văn hóa Chính khách, Văn hóa Hippy, văn hoá Jazz, văn hóa Rap, văn hóa Cơm bụi, văn hoá Tây ba-lô… và vô số khái niệm văn hóa trong nhiều khung cảnh và lĩnh vực chuyên biệt.
Trong một bối cảnh nhân văn mang tính toàn cầu và quy ước như thế, sự hiện diện của một hình thái văn hóa địa phương như văn hóa Huế, văn hóa Sài Gòn, văn hóa Hà Nội trong bối cảnh văn hóa Việt Nam, văn hoá Á Châu… sẽ không còn là một vấn đề “khả hữu, có chăng” nữa mà là một thực tại tất yếu.
Như thế, vấn đề còn lại là xác định, là nhận diện cho được những tính chất riêng biệt và độc đáo của mỗi cụm, mỗi nhóm, mỗi vùng và mỗi miền văn hóa.
Đôi nét điển hình trong Bản sắc văn hóa Huế.
Để xác định đôi nét tiêu về bản sắc (identity1) của văn hóa Huế, trước hết thử đặt một cái nhìn khái quát về Huế2. Huế là ai, Huế ở đâu, Huế có cái gì đáng nói?
Vào thế kỷ XIII, sông Thạch Hãn (Quảng Trị) từ thượng nguồn đổ ra Cửa Việt là biên giới thiên nhiên của hai nước Đại Việt và Chiêm Thành. Có nhiều giai đoạn chiến tranh và hòa bình xảy ra giữa hai nước Việt và Chiêm. Lực lượng Chiêm Thành lúc bấy giờ do vua Chiêm là Chế Mân thống lĩnh. Chế Mân tức Thái tử Bổ Đích (Harijit) là con của quốc vương Indravarman. Vì vua cha đã quá già yếu , Chế Mân lên kế vị. Mối giao hảo giữa hai nước Việt – Chiêm được cải thiện vì lực lượng quân sự của cả hai nước đã mấy lần phối hợp chống họa xâm lăng từ phía Bắc của quân Nguyên tràn xuống xâm lăng.
Năm1301, vua Trần Nhân Tôn nhường ngôi lại cho con là Trần Anh Tôn và trong lần viếng thăm Chiêm Thành, thái thượng hoàng Trần Nhân Tôn đã gặp Chế Mân. Vua Trần Nhân Tôn, rất có thể vì cảm phục sự anh tuấn của chế Mân trong cuộc chiến chống quân Nguyên, đã hứa gả công chúa Huyền Trân cho Chế Mân.
Năm 1306, Chế Mân sai sứ giả mang châu báu, vàng bạc ra kinh đô Đại Việt xin cưới công chúa Huyền Trân nhưng vua Trần Anh Tông cùng triều thần do dự không chịu gả. Sau đó Chế Mân lại xin dâng đất hai châu Ô và châu Ríù làm sính lễ nên nhà Trần lúc bấy giờ mới chấp thuận lời cầu hôn. Mùa Hè năm 1306, vua Anh Tôn tổ chức một phái đoàn đưa tiễn công chúa Huyền Trân về Chiêm Quốc. Đến cửa biển Ô Long, tức là cửa biển Thuận An bây giờ, vua cho đổi tên là Tư Dung (tức là dung mạo đẹp đẽ, đoan trang của người con gái) . Từ thời điểm này Huế chính thức nhập vào giang sơn Việt Nam. Nhưng cuộc tình Việt Chiêm của Chế Mân và Huyền Trân không kéo dài được lâu. Chỉ một năm sau, 1307, Chế Mân chết. Theo nghi thức cổ truyền của Chiêm Thành thì hoàng hậu cũng phải lên dàn hỏa để thiêu sống theo vua. Vua Trần Anh Tôn đã cho Trần Khát Chân (Khắc Chung), tương truyền là người tình cũ của công chúa Huyền Trân , đem vệ binh vào kinh đô Chiêm Thành, dùng mưu kế cứu được công chúa đưa về Bắc. Sau đó Huyền Trân đã đi tu giữa tuổi thanh xuân cho hết cả quảng đời còn lại
Năm 1558 giữa lúc cuộc chiến tranh Lê – Mạc xảy ra, triều đình nhà Lê lâm vào cảnh thoái trào: Chúa chiếm quyền vua. Sau khi Nguyễn Uông bị Trịnh Kiểm giết chết, người em là Nguyễn Hoàng xin vào trấn thủ đất Thuận Hóa để giữ mình và nuôi chí lớn. Nguyễn Hoàng mở mang khai khẩn xứ Đàng Trong thành một giang sơn riêng. Các chúa Nguyễn thay nhau trị vì xứ Đàng Trong từ đó cho đến khi Nguyễn Aùnh thắng cuộc binh đao tranh hùng với Tây Sơn ròng rã 20 năm và lên làm vua lấy hiệu là Gia Long (1802-1820).
Hai châu Ô và Lý còn được mang tên là Thuận châu và Hóa châu, từ đó có tên là Thuận Hóa về sau cũng vốn là đất đai tranh chấp giữa hai dân tộc Chiêm Việt do những chạm trán và thù hận giữa hai bên. Nguyễn Hoàng đã biến đất từ phía nam Đèo Ngang trở vào, mà căn cứ địa là Huế, thành một nơi “vạn đại dung thân”. Lúc đầu các chúa Nguyễn đóng đô ở Ái Tử (1558- 1570), sau dời sang ở Trà Bát (1570- 1600), rồi Dinh Cát (1600- 1687), Phước yên (1626- 1636). Từ năm 1636 đến 1687, phủ chúa Nguyễn đặt ở Kim Long rồi sau đó dời về Phú Xuân. Từ năm 1653, giáo sĩ Đắc-Lộ đã dùng từ “Kẻ Huế” để nói về nơi đặt thủ phủ của các chúa Nguyễn. Tất cả công trình xây dựng Đàng Trong của các chúa Nguyễn khởi đi từ Huế.
(Ảnh: WichitS, Shutterstock). Ảnh minh họa
Tiền thân của Huế là Thuận Hóa – Phú Xuân. “Huế” là cách đọc trại ra từ chữ “Hóa”. Tuy thành Phú Xuân được xây dựng từ khi chúa Nguyễn Phúc Khoát vừa mới lên nối ngôi năm 1738, nhưng hơn một nửa thế kỷ lọan lạc, thay ngôi đổi chủ liên miên, văn hóa chưa có điều kiện định hình.
Năm 1802 Nguyễn Ánh chiến thắng Tây Sơn lên làm vua lấy hiệu là Gia Long, chọn Huế làm kinh đô. Giai đọan nầy chính là thời kỳ Huế được xây dựng thành một kinh đô bề thế với nhiều công trình kiến trúc tráng lệ, mang tính dân tộc và nghệ thuật cao. Gần 150 năm trị vì với 13 đời vua của triều Nguyễn, Huế trở thành đất “thần kinh văn vật” trong khung cảnh thiên nhiên sông núi hữu tình.
Từ phía Tây bán cầu, sau một ngày của múi giờ sáng tối, nhìn về Việt Nam, ngó về Huế có thấy Huế rõ hơn khi còn ở trong Huế hay không?
Về mặt di dân và ngụ cư, Huế cũng có nét hao hao giống Mỹ. Người Huế và người Mỹ đều không phải là người bản địa mà là dân di cư và nhập cư. Người Huế từ Đàng Ngoài theo chân chúa Nguyễn vào Nam, đẩy người Chiêm Thành ra khỏi đất gốc của ho.ï Cũng vậy, người da trắng từ châu Aâu vượt đại dương vào châu Mỹ, đẩy người da đỏ vào rừng sâu. Quá trình khai phá đất mới cũng đồng thời với quá trình xây dựng một bản sắc văn hóa mới. Cái khác giữa hai bối cảnh của Ta và Người là đất cũ Chiêm Thành là dãi đất hẹp, núi ăn ra tận biển trong cảnh thiên nhiên non xanh nước biếc; trong khi châu Mỹ là vùng đất vạm vỡ bạt ngàn. Người Chàm thiên về ca múa với những điệu Hời buồn não nuột, lặng lẽ rút lui dần trước sự xâm lấn của lớp người mới đến; trong lúc người Da Đỏ thiên về chiến đấu với tiếng tù và xung trận của tù trưởng, chỉ rút lui khi thua trận trên chiến trường đã ngập tràn máu lệ. Chính bối cảnh lịch sử và xã hội thời “dựng nước” đóng vai trò quyết định cho bản sắc văn hóa về sau nầy.
Khác với bản năng xông xáo với tinh thần quyết đấu của người Mỹ ứng phó quyết liệt với người da đỏ tại châu Mỹ, lớp người Huế tiền phong đối diện với một thế giới Chiêm Thành huyền bí. Cái thua và cái thắng; cái được và cái mất không tính theo những giá trị rạch ròi quy ước đầy lý tính. Do đó, từ bản chất, văn hoá Huế tiềm tàng giá trị phi vật thể. Người Huế mang nét trầm lặng, u buồn và hoài cổ. Nét buồn của Huế dịu và trầm như thoáng hương xưa khơi lên từ lòng đất chôn dấu những hòai niệm và toát ra từ thiên nhiên kỳ tú trong sương khói. Cái buồn trong cung cách sống cũng như trong cảm nhận nghệ thuật của Huế “buồn” nhưng không “trệ”, nghĩa là nét phù trầm của tâm hồn không đồng nghĩa với sự đau thương và tuyệt vọng của người theo cỗ xe tang như một số tác giả đã nhìn Huế. (Còn tiếp)
(Văn hóa-Giáo dục)
